Ensar Yılmaz
Bir ülkenin iktisadi gündeminin bu kadar finans içerikli mevzulara sıkışmış olması önemli bir talihsizliktir. Halkın gerçek refahına dönük sıkıntıları ve uzun devir büyüme stratejilerini konuşmak yerine, bu cins mevzulara vakit ayırmayı önemli bir vakit, fikir ve emek israfı olarak görüyorum. Ancak son devirde süratli bir biçimde yükselen döviz kurlarını dizginlemek için geliştirilen “kur muhafazalı mevduat” (KKM) denilen finansal eserinin tüm iktisadi yapıyı tehdit eden sistemik bir risk olabileceğini belirtmek isterim. İktisadi rasyonalitenin sunduğu araçları devre dışı bırakıp, dolaylı yollara sapmak ülke iktisadını uçurumun kıyısına getirmiş durumdadır. Siyaset faizinin neden yükseltilmek istenmediği artık politik-din-iktisat gri alanına atılmış durumdadır ve bunu artık data alıyoruz.
Ülke iktisadının yüksek dolarizasyon seviyesi döviz kurlarındaki değişimler karşısında önemli meseleler yaşamasına neden olmaktadır. Toplam mevduatın %60’ın üstünde döviz olması, dış borcun tamamı, kamu iç borcunun değerli bir kısmı (toplam kamu borcunun yaklaşık %65’i kura bağımlıdır), büyük kamu projelerine verilen döviz garantileri ve artık de mahallî para mevduat getirisinin de döviz kuruna endekslenmesi ile tam bir dolarizasyon periyoduna girmiş durumdayız. Ülkede neredeyse tüm fiyatlar ve getiriler döviz kurunun tesiri altındadır. Bu yüzden, dikkat edilirse KKM’in devreye sokulması dâhil iktisadi önlemlerin neredeyse tamamı döviz kurunun dizginlemesi üzerine inşa edilmektedir. Bunlar, döviz rezervlerinin satılmasından, TL mevduat stopaj vergilerinin düşürülmesinden, döviz büfelerine kimlik zorunluluğunun getirilmesine, döviz mevduatlarındaki zarurî karşılıklardaki artışa, ihracatçı firmaların karlarının %25’ini merkez bankasına satma zorunluluğuna ve son olarak vatandaşlığın bir finansal faale dönüştürülüp döviz cinsinden satılmasına kadar çok sayıda uygulamayı içermektedir. Dolarizasyonun tesirini azaltmak için başvurulan teknikler ekonomiyi daha fazla dolarize etmektedir.
Dolarizasyon ile birlikte ülke ekonomisindeki temel makro problemler yaygınlık ve derinlik kazanıyor. Bu sıkıntıları da şöyle sıralamak mümkün: i. önemli manada sistemik risk artıyor ve sistem gerilim biriktiriyor ii. risk uzun periyoda yayılıyor; riskin uzun periyoda yayıldığını gösteren en kıymetli değişken uzun devir faiz oranlarının artıyor olmasıdır (kazanç eğrisi üst eğimli) iii. yüksek enflasyon sistemin kritik sorununa dönüşerek makro istikrarı tehdit eden ana ögeye dönüşüyor (son 20 yılın en yüksek enflasyonu) iv. iktisat finansallaşıyor (örneğin, bankaların kredi oranı azalıyor, bilançolarında hazine tahvillerinin oranı artıyor) v. üretken yatırımlar düşüyor ve işsizlik hem seviye hem de fakir kesitler ortasında yaygınlık kazanarak önemli bir yoksulluk kaynağına dönüşüyor.
Mevcut iktidar KKM uygulaması ile döviz ve TL ortasında piyasada döviz lehine gelişen eğilimi, iki paranın getirisini eşitleyerek dövize talebi sonlandırmayı amaçlamaktadır. Bu aslında daha teknik bir lisanla tabir edilirse, faiz oranı arbitrajı istikrarının (farklı para üniteleri üzerindeki getirilerin eşitlenmesi), devlet eliyle sağlanmasıdır. KKM sistemi ile, TL mevduata yatırım yapan birinin getirisi, mevduat faiz oranı (R) ve döviz kurundaki yüzde değişim (ΔE) ortasında azamî olanı alacak formda düzenlenmiş oldu, yani getiri=max {R, ΔE} halindedir. Bu tıp bir finansal eser (KKM) mantık olarak call opsiyon eserlerine benzeri. Mudi, call opsiyon alıcısı pozisyonundayken devlet de call opsiyon satıcısı/yazıcısı pozisyonundadır. Şayet ilgili vade sonunda ΔE>R olursa, kişi opsiyonu kullanma hakkını kazanmış olur, yani ΔE kadar getiri elde eder, değilse (yani ΔE a) Birinci evvel, faizin döviz kurundaki yüzde değişimden onun da enflasyondan düşük olduğu duruma bakalım, yani R < ΔE Öteki yandan, bu türlü bir yapıda hangi döviz kuru seviyesi ile sisteme dâhil olunacağı da değerlidir. Zira her birey daha düşük bir başlangıç kuru ile sisteme girmeyi tercih eder. Döviz kuru yükseldiğinde insanlar/kurumlar yeni döviz kurunun daha yüksek bir kar elde etme mümkünlüğünün düşeceğini düşünür. Bu manasıyla, KKM’nin döviz tutmaktan farkı yoktur. Ani kur ataklarında sistem büsbütün çökebilir zira sistem içinde olanlar bundan faydalansa bile yeni başlangıç döviz kur seviyesi yükseldiğinden artık girişler cazip olmaktan çıkar, yani girdikleri döviz kurunun daha fazla yükselmesi vakit alacağı üzere, mümkünlüğü da azalır. Bu yüzden, çok bir döviz kuru yükselmesinden sonra, mevcut KKM’ciler kazansalar da bu, sistemin sürdürebilirliğine dönük meçhullüğü artacağından giriş konusunda beşerler istekli olmayacaklardır. Natürel burada KKM vadelerinin (3, 6, 9 ve 12 aylık olması) giriş ve çıkışları da o kadar da esnek yapmadığını da belirtmek gerekir. Burada sisteme dâhil olanlar için öbür bir çelişki, KKM’ye yönelme olduğunda yani TL’ye talep arttığında, döviz kurunun düşecek olmasıdır. Yani TL’ye yönelmek KKM’den daha az getiri elde edilmesi manasına gelir. Getiri seviyesi mevduat faizine yaklaşır. Kısaca, hem döviz kurunun yükselmesi KKM sistemini tehdit ederken hem de düşmesi sistemin cazibesinin azalmasına neden olur. KKM dinamiği, bu manada, sürdürebilir değildir. b) Şayet faiz oranı enflasyon seviyesinden, o da döviz kurundaki yüzde değişimden düşükse, yani R Bu iki senaryo da sürdürebilir değildir. Her ikisinin de yaratacağı ekonomik ve toplumsal maliyetler ağır olur. Bu durum, KKM’nin nasıl finanse edileceğinden bağımsız bir halde önemli meseleler yaratır. KKM’nin mali maliyetleri ya iç borçlanma ya da dolaylı merkez bankası imkânları ile finanse edilecektir. Her iki durumda da etkileme kanalları farklı olsa da tüm iktisadi değişkenler üzerinde baskı oluşacağı çok açık. Çabucak çabucak tüm değişkenlerde, faiz, enflasyon ve döviz kurlarında, önemli kırılmalar olur. Daha evvel söz ettiğim üzere, KKM bir servet transfer sistemidir. Devlet varlıklı mevduat sahiplerine yaptığı transferlerle servet/gelir dağılımını kendi elleriyle bozacak bir durum almıştır. Birkaç gün evvel firmaların da bu sisteme dâhil olması ve elde edecekleri gelirlerin vergiden muaf tutulması ile gelir dağılımının daha da bozulacağı açıktır. Çok az sayıda zenginin toplam mevduat içindeki tartısını düşününce bu çok net görülür. Bu yüzden, hükümet yetkilileri bilhassa bu insanları KKM’ye geçmesi konusunda ikna etmeye çalışıyor. Bunun için de bankalar üzerinden bir yönlendirme kelam mevzusudur. Lakin bu insanların sonlu sayıda olmaları aslında sistemi daha kırılgan hale getirmektedir. Zira sonlu sayıda kişinin kararı sistemin nasıl evrileceğini belirleyecektir. Yani hükümetin başarısı büyük oranda güçlü ve büyük ihtimalle kendi partisine oy vermeyen bir kümenin davranışına bağlı olduğunu düşünüyorum. Ama bu insanların iktidarı algılamasında yalnızca TL’ye güvensizlik yoktur, birebir vakitte politik bir güvensizlik de kelam mevzusudur. Bu da ikna edilmelerini zorlaştıracaktır. Üstte mümkün senaryolar ve maliyetlerini açıklamaya çalıştığım KKM sistemi ile farklı istikrarlar ortaya çıkabilir. İktisatçıların çoklu istikrar dedikleri bir durum kelam hususudur, yani kendimizi nerede bulacağımız süreç içinde beklentilerin istikametiyle ortaya çıkacaktır. Bunlardan biri “iyi denge”dir. Yani bu uygulama ile birlikte döviz kuru üzerindeki üst gerçek baskının ortadan kalkması ve aşikâr bir istikrar kazanmasıdır. Lakin bu yeterli istikrarın de iktisatçı tabiri ile “kararlı denge” olmadığını belirtmek isterim. Sistemin hem dış şoklara açık olması hem de küçük bir sapma yaşaması durumunda geri dönüşü çok zordur. Bu yüzden, bu durum bir çeşit süreksiz istikrardır. Münasebetiyle, yalnızca sonraki inanç verici siyasetlerin devreye sokulmasına vakit kazandırması açısından kıymetli olabilir. Bu istikrarın dinamiği davranışlardaki eğilimlere, dış faktörlere ve iç politik gelişmelere epeyce hassas haldedir. Öbür istikrar ise, “kötü denge”dir. Devreye sokulan KKM’in kısa müddette döviz kuru üzerindeki tesirinin ortadan kalkması ve döviz kurunun tekrardan hareketlenmesi durumudur. Bu da oluşan yüksek maliyetlerin akabinde ekonomik politik araçlar ortasından döviz üzerinde fizikî sınırlamalar (döviz mevduatlarının dondurulması gibi) yahut yüksek faiz siyasetine geri dönmekten öteki bir imkân kalmayacağı manasına gelir. Birinci durum gerçekleşirse artık yeni bir iktisadi rejim içinde ve yeni bir risk dalgası üzerinde kendimizi buluruz. Döviz kuru şu haliyle bir durağanlık kazanmış üzeredir. Görünen o ki KKM’ye çok olmasa da TL’den bir geçiş olmasına karşın, döviz üzerinden bir geçiş yoktur. Bu da KKM’in yeni dolar talebini kısmen sınırlasa bile, dövizin çözüldüğüne dair bir işaret olmadığı manasına gelir. Döviz kurundaki bu kısmi durulmanın en değerli sebebinin döviz kurundaki dalgalanmanın yarattığı önemli belirsizlik olduğunu düşünüyorum. Yani, bilhassa 20-21 Aralık günlerinde büyük oranda açık ve kapalı rezerv satışları ile döviz kurunda önemli bir dalgalanma oldu. Döviz kurundaki bu yüksek volatilite döviz tutmayı riskli hale getirdi. Dövize dönük ani müdahaleler yüksek fiyattan döviz alanlar için önemli kayıplar yarattığı üzere, dövizin yüksek bir fiyattan geri dönmesi döviz sahipleri için de bir kayıp duygusu yaratmıştır. Bu durum her iki küme için de (fiili ve duygusal kabı olanlar) hem dövizden çıkışı hem de dövize girişi erteleyecektir. Bu yanıyla, dövize yönelme kısmen azaldığı üzere, dövizden çıkmayı da isteksiz hale getirmektedir. Başka yandan, rezerv satışı ve KKM birebir anda devreye sokulduğundan ötürü döviz kurundaki düşmenin kaynağını KKM’ye bağlamak gerçekçi değildir. Bu tesir lakin vakitle görülebilecek cinsten bir tesirdir, bunun dinamiğini de üstte tabir ettiğimi üzere vakitle gözleme imkânı bulacağız. Halbuki rezerv satışı direkt tesir gösterir ve gösterdi. Her şeye karşın bu çeşit bir uygulamanın şimdilik sunduğu rahatlamaya güvenerek bir ilerleme sağlanamaz. Güzel bir çıkış stratejisi izlenmesi gerekir. Bu tıp zorlama fiyat sistemleri insanları önemli manada stratejik davranmaya ittiği üzere, çok reaksiyonlara imkân veren gerilim altında karar vermeye de zorlamaktadır. Kısmen davranışsal ve kısmen analitik bir oyun teorik yapı ile karşı karşıyayız. Bu yanıyla, rasyonel olan ile rasyonel olmayan ortasındaki geçişkenliğin çok süratli olduğunu bilmek gerekir. Şu an nispeten istikrarlı üzere görülen durum kimseyi aldatmasın, sistem hem içinde risk biriktirmeye devam ettiği üzere, hem de ziyadesiyle dış şoklara da açık haldedir. Küresel şartlar da artık izlenen siyasetlere dayanak verecek nitelikte değildir. Başka ülke merkez bankalarının faizlerini artırıyor olmaları ve FED’in kısa müddette ve süratli faiz artışlarına yöneleceği beklentisi işleri daha da zorlaştıracaktır. Hükümet bu yüzden, ince bir buz katmanı üzerinde yürüdüğünü unutmamalıdır. İzlenen siyasetler hepimizin ortak refahını etkilemektedir. Ülke insanın gerçek refahını güzelleştirmenin klasik siyasetlerle hudutlu olmadığını bildiğimiz halde asgari iktisadi rasyonaliteyi talep etme noktasındayız. Kaynak: Gazeteduvar
