ANKARA – İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde sansasyonel haberlerin tüm dünyada ön plana çıkması ve münferit ülkelerde vakit zaman yaşanan siyasi baskılar karşısında basın etiğinin güçlendirilmesi muhtaçlığı İsveç’teki basın kuruluşlarını, siyasi eğilimlerini bir yana bırakarak, 1969 yılında ortak bir paydada buluşturdu ve Medya Ombudsmanlığı’nı kurdular.
1916 yılında kurulan ve basın alanında dünyanın en eski kontrol mercii olarak kabul edilen İsveç Basın Konseyi’nin akabinde temelleri atılan bu oluşum, finansal kaynakları ve atama sistemiyle büsbütün bağımsız. Hedefi ise, yeterli gazetecilik uygulamalarını çoğaltmak ve basın etiği ihlallerini Basın Kurulu ile işbirliği halinde tahlile kavuşturmak.
Günlük basın organlarının yüzde 90’ının 6 şirket elinde ağırlaştığı İsveç’te medya mülkiyeti her ne kadar Türkiye’yi andırsa da, etik kuralların kontrolü konusunda kurulan düzenekler, halkı saldırgan ve sansasyonel gazetecilikten müdafaayı hedefliyor.
Dünyada birinci örneği 1809 yılında İsveç’te görülen fakat kökenleri Osmanlı’daki kadılık sistemine dek uzandığı argüman edilen ombudsmanlık sisteminin medya ayağına dair son devirde Türkiye’de süregiden tartışmalar ve okur temsilcisi Faruk Bildirici’nin Türkiye’deki tüm basın-yayın organlarına ortak ombudsmanlık teklifinin akabinde İsveç üzere âlâ uygulama örneğini mercek altına alıyoruz.
İsveç Medya Ombudsmanı Caspar Opitz, Gazete Duvar’a verdiği özel röportajda, sistemin nasıl işlediğini, tarafsızlık unsurlarını ve ombudsmanlığın altın formülünü anlatıyor…
‘HERKES OMBUDSMANLIĞA BAŞVURABİLİR’
Sayın Opitz, Türkiye’de süregiden medya ombudsmanlığı tartışmaları ve tahlil teklifleri ışığında kurumunuzu daha fazla tanımak isteriz. Bize biraz tarihçenizden ve kurumunuzun işleyişinden kelam edebilir misiniz?
İsveç’te medya ombudsmanlığının geçmişi 1969 yılına uzanıyor. O devirde kurulma maksadı ise, yasa koyucuların basın özgürlüğünü kısıtlamaya yönelik adımlar atabileceği telaşıyla, basının kendi kurallarını kendisinin gözetmeye karar vermesi. Bunun için de Medya Ombudsmanlığı üzere bir üst kurum kurulmuş.
İsveç’te basın özgürlüğünü düzenleyen yasa 1766 yılına, basın etiğine dair birinci kuralların kabul edilmesi ise 1916 yılına dayanıyor.
Ben ise bu vazifeye 2021 yılı Nisan ayında geldim. Medya ombudsmanı, meclisteki baş ombudsman, İsveç Baro lideri ve Ulusal Basın Kulübü liderinden oluşan özel bir komite tarafından atanıyor.
Genel itibariyle, Medya Ombudsmanı, gazetelerin, mecmuaların, görsel medyanın ve bunların web sitelerinin, birebir vakitte toplumsal medyanın editoryal içeriği hakkındaki şikayetleri ele alan bağımsız bir kurum. Medya tarafından haksız muamele gördüğünü hisseden her birey bu kuruma şikâyette bulunabilir.
Ayrıyeten medya ombudsmanı olarak kendi inisiyatifimle de basın etiğini ihlal ettiğini düşündüğüm bir belgeyi ele alabilirim, lakin bunun için ilgili tarafların onayının olması gerekir.
Pekala şikayetlerin niteliği nasıl olmalı?
Şikayetçi ilgili haberden şahsen etkilenmeli ve kendisi yahut şahsî işleri hakkında rahatsız edici yahut ona ziyan verici bilgiler kelam konusu olmalı. Örneğin isim, fotoğraf yahut kendisini tanımlayan başka bilgilerin haksız yere haberde verilmesi, bir şikâyet sebebi olabilir. Mesela bir trafik kazası oluyor ve bir gazete kazada yaralanan yahut ölen kişinin fotoğraflarını tüm açıklığıyla yayınlıyor yahut bayana karşı şiddet haberi yapılıyor ve habere mevzu olan kişinin etnik aidiyeti ya da siyasi kimliğine dair haber konusu ile temassız bilgiler paylaşılıyor.
Benzeri formda, bir siyasetçiyi eleştirirken özel hayatıyla ilgili gereksiz detayların haber konusu edilmesi de şikâyete bahis olabilir.
Bizim hedefimiz, “saldırgan” gazetecilik karşısında halkı korumak ve basında yapılan eleştirel haberlerin basın etiği prensiplerinden ayrılmamasını sağlamak.
Bir açıdan Demokles’in kılıcı üzere bu unsurları gözetiyor ve koruyoruz.
Ayrıyeten şirketler, hükümet yetkilileri ve örgütler de şikâyette bulunabiliyor.
Şikâyet, ilan tarihinden itibaren üç ay içinde kurumumuza iletilmeli. Yani, haber yayınlandıktan sonra, üzerinden dört ay geçmişken bana bu doğrultuda bir müracaat geldiğinde kurallar gereği rastgele bir süreç yapamıyorum.
Birinci evrede ilgili haberde maddi bir yanlıştan ötürü şikâyet olduysa onun değiştirilmesinin yahut haberin mağduru kişinin kelam konusu gazetede yahut yayın organında yayımlanacak biçimde tekzip hazırlamasının mümkün olup olmadığını araştırıyorum. Akabinde ilgili basın organının genel yayın direktöründen, şikayetçi tarafın savlarına karşılık vermesini istiyorum.
Sonuç itibariyle, ya ilgili şikâyet konusu, kelam konusu gazetenin resmi olarak eleştirilmesini gerektirmiyor, ya da elde edilen ispatlar ışığında Basın Konseyi’ne havale edilmesi gereken bir ihlal kelam konusu.
‘İSVEÇ’TE YILDA 600 ŞİKAYET YAPILIYOR’
İncelemenizi ne kadar müddet içerisinde tamamlamanız gerekiyor Bay Opitz?
İlgili habere dair incelememi en geç dört ay içerisinde tamamlıyorum. Şayet ilgili yayında gazetecilik etik prensiplerine dair bir ihlal tespit edersem, belgeyi incelenmesi ve karara bağlanmasını sağlamak üzere Basın Konseyi’ne gönderiyorum. Basın Kurulu de bu ihlalin gerçekleştiğinde mutabık kalırsa, şikayetçi tarafa tazminat verilmesine hükmediyor ve ilgili medya organının da bu kararı kendi orjinal kanalında duyurması gerekiyor.
Ayrıyeten kelam konusu durumda ihlali yapan ilgili medya kuruluşu da medya ombudsmanına idari bir para cezası ödemek zorunda.
Şayet şikâyet şahıs yerine kurum yahut şirket tarafından yapılmışsa, karşı tarafın haberi düzeltmesi yahut bu argümana karşılık vermesi gerekiyor.
Ayrıyeten şikâyette bulunan taraf, sıkıntıyı medya ombudsmanı ve Basın Konseyi’nin değerlendirmesinin akabinde mahkemeye taşıyabilir.
Son yıllarda bu biçimde yılda 600 kadar şikâyet ele alıyoruz. Bunlar ortasında büyük kısmı, ilgili basın organında tekzip yayımlanması üzere tedbirlerle sonuçlandırılıyor.
Bu çalışmalarınızda bağımsızlığını ve tarafsızlığınızı nasıl koruyorsunuz?
Bu kontrol sistemimizin arkasında rastgele bir mevzuat bulunmuyor. Büsbütün istekli bir sistem olup, dört basın kuruluşu ve dört yayın şirketi tarafından finanse ediliyoruz: İsveç Medya Yayıncıları Derneği, Mecmua Yayıncıları Derneği, İsveç Gazeteciler Birliği, Ulusal Basın Kulübü, İsveç Radyosu (SR), İsveç Televizyonu (SVT), İsveç Eğitim Yayıncılığı Şirketi (UR) ve TV4. Hasebiyle, benim maaşımı da bu kurumlar ödüyor ve bu durum bağımsızlığımı ve tarafsızlığımı müdafaada yardımcı oluyor.
Birebir kuruluşlar ve şirketler, İsveç’te Basın, Radyo ve Televizyon için etik kuralların hazırlanmasından da sorumlu.
Tarihi 1916’ya dek uzanan İsveç Basın Kurulu ise, dünyada bu alandaki en eski kurum. Basın Konseyi’nde eş-başkan olarak misyon yapan dört yargıç, demin kelamını ettiğim medya kuruluşlarının her birinden 16 temsilci ve medya işiyle yahut medya kuruluşlarıyla rastgele bir teması olmayan halktan 12 temsilciden oluşuyor.
Şu anda medya ombudsmanlığı havuzunuzda kaç tane kurum var?
İsveç’te medya ombudsmanlığı sistemine dahil olmak büsbütün istekli. Şu anda yazılı ve görsel basın ile haber siteleri dahil olmak üzere 200’ü aşkın üyemiz var.
Sistemimizin dışında kalan ve yeni medya alanındaki çok fazla haber bloğu ve haber sitesi var. Lakin onların da bu sistemin kesimi olmasını çok istiyoruz.
İsveç medyasında da farklı siyasi tandanslar kelam konusu. Pekala tüm bu yayın organlarını tek bir çatı altında toplayarak aktif bir biçimde çalışmayı nasıl başarıyorsunuz? Türkiye üzere medyada kutuplaşmanın epey yüksek olduğu ülkeler açısından bu bir hayal olsa gerek.
Medya ombudsmanlığı sistemini kabul eden gazeteler, TV kanalları elbette farklı siyasi eğilimlerden geliyorlar. İçlerinden sol, sağ, komünist tandanslardan olanlar var. Lakin onları ortak bir paydada birleştiren şey, basın etiğini önemsemeleri. Bu alan, siyasetin de ötesinde ahlak, etik kurallarının ön plana geldiği ve bunlar olmazsa güzel gazeteciliğin de olmayacağı bir alan.
Münasebetiyle, bu kritik noktada tüm siyasi öncelikler, kırmızı çizgiler bir yana bırakılarak bilimsel, objektif ve herkes için genelgeçer kurallar doğrultusunda bir ortaklaşma oluyor.
Pekala Avrupa çapında öbür medya ombudsmanlarıyla sık sık istişarede bulunur musunuz?
Pandemi bizim de toplantı ritmimizi etkiledi. Lakin olağan kaidelerde İskandinav ülkelerinin medya ombudsmanlarıyla yılda bir-iki defa büyük toplantılar düzenleriz ve tecrübe alışverişinde bulunuruz. Ayrıyeten Avrupa çapındaki medya ombudsmanlarıyla da vakit zaman bir ortaya geliriz.
Bu aydınlatıcı bilgiler için çok teşekkürler. Son olarak, Türkiye’de medya ombudsmanlığı kurumunun tesis edilmesi durumunda meslektaşınıza vereceğiniz tavsiyeler neler olur?
Elbette hiçbir kurumun problemsiz işleyişi için altın bir kural yok. Ayrıyeten her ülkenin kurumu o ülkenin özel şartlarıyla da şekilleniyor. Fakat, bizim alanımızda en kıymetli unsur, medya ombudsmanlığı havuzuna katılmak isteyen basın-yayın organlarını zorlamamak, büsbütün istekli bir halde bu uygulamaya dahil olmalarını sağlamak.
Temel maksadın basın etiğini yaygınlaştırmak ve halkı saldırgan gazetecilikten korumak olduğu bilhassa vurgulanmalı.
Bu kurumu tanıtırken yapılması gereken bir öbür kıymetli şey ise, medya ombudsmanlığının emelinin basın prensipleri ve özgür basının korunması konusunda sorumluluk üstlenmek olduğunu göstermek.
Şayet yapılacak şikayetlerde tarafsız, prensipli ve derinlikli bir soruşturma yürütülürse, kurumun da meşruiyeti ve ilgili taraflar nezdinde kabullenirlik oranı artacak.
Medya ombudsmanlığının kurulması, ilgili basın kuruluşlarının ve halkın inancını kazanması gerçek bir tanıtım ve yanlışsız bir irtibat stratejisiyle mümkün. Sanırım altın formül burada bâtın.
Kaynak: Gazeteduvar
