Trendyol Express çalışanlarının hareketleri ile gündeme gelen esnaf kurye modeli son yıllarda e-ticaret sitelerinin vazgeçilmezi. Dünya genelinde bir müddettir uygulanan bu model Türkiye’de de güzelden düzgüne yaygınlaştı. Türkiye’de 100 binden fazla kişinin bu sisteme dahil olduğu kestirim edilirken çalışma şartlarındaki zorluklar tartışma konusu oldu. Sozcu.com.tr tüm taraflarıyla bu modeli mercek altına aldı.
Trendyol Express çalışanlarının ülke genelinde gerçekleştirdiği hareketler, e-ticaret sitelerindeki kargo çalışanlarının ‘esnaf-kurye’ de denilen çalışma modelini gündeme getirdi.
Trendyol Express çalışanları üç gün evvel maaşlarına yapılan yüzde 11’lik artırımı protesto etmek için kontak kapatma aksiyonlarına başlamış, kontratlı teslimatçılara yüzde 39 artırım yapılmasıyla hareketler sona ermişti.
Aksiyonlar sonrasında dünyada uzun müddettir şirketlere çok kâr getiren bir uygulama olarak devreye sokulan ve Türkiye’de son birkaç yılda epeyce yaygınlaşan esnaf-kurye modeli tartışma konusu oldu.
Sozcu.com.tr işte bu ekonomik modeli mercek altına aldı.
ÇALIŞANLAR ŞAHIS ŞİRKETİ KURUYOR
Gig iktisadı de denilen ve son yıllarda Türkiye’de epeyce yaygınlaşan bu modelde çalışanlar şahıs şirketi kurarak sisteme dahil oluyor. Böylelikle iş kanununa bağlı olmadıkları için emekçilerin yararlanması gereken haklardan yararlanamıyorlar. Kendi hesaplarına çalıştıkları için de tatilsiz, uzun çalışma saatlerinin olduğu şartlarda çalışıyorlar. Yatırım maliyeti, sigorta ve öbür masraflar da çalışanlar tarafından karşılanmış oluyor.
Yurtdışında daha öncesinde de uygulanan bu model, Türkiye’de son yıllarda e-ticaretin artmasıyla nakliyat bölümüne girdi. Bu sistemde taşımacılar, kargo şirketlerine ilişkin gönderileri teslim eden şahıs şirketleri olarak hizmet veriyor.
Bu sisteminde dahil olduğu, çalışanların şirketlerle iş kontratı ile değil iştirak yoluyla bağlandığı iş modellerine dünya üzerinde gig iktisadı ismi veriliyor. “Gig” müzik bölümünden gelen bir terim ve “kısa periyodik iş” manasına geliyor. Dünya üzerinde en çok bilinen gig iktisadı modelleri de Uber şoförleri, Airbnb mesken sahipleri ve e-ticaret satıcıları. Bu şirketlerde evini-arabasını ve emek gücünü kiralayan beşerler şirketin çalışanı değil, iş ortağı.
E-TİCARET BÜYÜYOR
Türkiye’de son yıllarda e-ticaret büyük bir büyüme kaydediyor. Ticaret Bakanlığı e-ticaret bilgi platformunun datalarına nazaran, Türkiye’de e-ticaretin toplam ticaret içindeki hissesi yıldan yıla genişliyor. Datalara nazaran, 2021 yılı birinci 6 ayı prestijiyle Türkiye’de e-ticaret hacmi bir evvelki yılın birebir periyoduna nazaran yüzde 75,6’lık artışla 161 milyar TL olarak gerçekleşti. 2019 yılında toplam e-ticaret hacmi 136 milyar lira olmuştu.
Yani pandemide e-ticaret hacminde büyük bir sıçrama yaşandı. Bu kesimdeki büyüme trendi de büyük bir süratle sürüyor. Örneğin, 2021 yılı birinci 6 ayında sipariş adetleri yüzde 94,4 artış ile 850,7 milyon adetten 1 milyar 654 milyon adede yükseldi.
TÜRKİYE’DE YAYGINLAŞTI
Bilhassa pandemide gelir rekorları kıran e-ticaret firmaları da dağıtım konusunda daha az maliyetli tahliller üretebilmek için farklı ekonomik modeller geliştiriyor. Daha öncesinde muhakkak kargo firmalarıyla çalışan e-ticaret siteleri, kendi kargo ağlarını kurmaya başladı.
2016 yılında Hepsi Burada’nın HepsiJet’i kurmasıyla başlayan süreci 2018 yılında Trendyol Express, 2019 yılında ise Kolay Gelsin (Amazon) şirketleri takip etti. Getir ve Banabi üzere yemek ve market siparişi taşıyan şirketler de esnaf kurye modelini kullanıyor. Tıpkı biçimde market siparişi taşıyan Trenyol Go da emsal şartlarda çalışanlar çalıştırıyor. Son yıllarda kargo şirketleri de misal halde eleman alımlarına başladı.
MASRAFLAR ÇALIŞANA İLİŞKİN
Çalışanın kendi çalışma nizamını oluşturduğu bu modelde sigorta üzere özlük haklarına dair süreçlerini çalışanın kendisi yapmak zorunda. Zira bunu yapacak farklı bir ünite bu çalışma modelinde kelam konusu değil. Dağıtım aracı ve muhasebe masrafları üzere masraflar da çalışanlar tarafından üstleniliyor.
Ayrıyeten bu şirketlere bağlı çalışan esnaf-kuryeler her aracı kullanamıyor. Bu çalışanların kullandığı araçlarla ilgili marka ve model sonlandırmaları bulunabiliyor. Örneğin bir e-ticaret şirketinin internet sitesinde verdiği bilgiye nazaran, çalışanların minivan yahut gibisi en az 5 metreküp taşıma hacmi olan 2010 ve üstü araçlar kullanmaları mecburî.
MONTU DAHİ SATIYORLAR
Bunun dışında yaya yahut motosiklet ile de çalışabilmek mümkün. Kimi şirketlerdeyse teslimat sırasında giyilen logolu montlar yahut çantalar için dahi şirketlere para ödenmesi gerekiyor.
Maaşlı bir çalışan olmadıkları için alınan iş ya da projeler üzerinden fiyat elde ediliyor ve personel çalıştığı kadar ödeme alıyor. Kimi şirketler teslim edilen paket başına ödeme yaparken kimi şirketler de kurul yordamı çalışıyor. Algoritmaların belirleyici olduğu bu iş modelinde bazen gidilen kilometre üzerinden hesaplama yapılırken bazen de teslim edilen paket üzerinden hesaplama yapılıyor.
‘100 BİNDEN FAZLA KİŞİNİN ÇALIŞTIĞI İDDİA EDİLİYOR’
Mevzuyu sozcu.com.tr’ye kıymetlendiren iktisatçı Dr. Anıl Aba, “Gelinen noktada Türkiye’de 100 binden fazla kişinin esnaf kurye formunda çalıştığı kestirim ediliyor” dedi. Kendi hesaplarına çalışan epey personelin türel statüleri gereği sendikalaşmasının çok sıkıntı olduğunu aktaran Aba şu değerlendirmelerde bulundu:
“Belirli ve sabit bir gelirleri yok. Birtakım aylar az, kimi aylar çok kazanıyorlar. Kimi aylar da hiç kazanmayabiliyorlar. Lakin mesken sahibi kirayı birtakım aylar az kimi aylar çok almıyor. Ya da çalışmak için satın aldıkları minibüsün kredi taksiti kimi aylar az kimi aylar çok olmuyor.
Gig iktisat esnek lakin tek taraflı esnek… İnsanların zorunlu gereksinimlerini karşılamak için aşikâr bir eşiğin üzerinde öngörülebilir bir gelire muhtaçlıkları var. Bu modelde bu türlü nizamlı bir gelir olmadığı için esnaf kuryeler güvencesizliğin son noktasında çalışıyorlar.”
‘ŞİRKETLER SERMAYE YATIRMADAN BÜYÜYOR’
Şirketlerin esnaf kurye modeli sayesinde maddi, manevi ve türel birçok yükümlülüğü çalışana devrettiğini belirten Aba şöyle konuştu:
“Bu model sayesinde, birtakım bölgelerde, birebir gün içinde teslimat yapabilen aracı kurye şirketleri var. Hem performansı artırıyorlar hem maliyetlerini azaltıyorlar. Hasebiyle online perakendeciler, bildiğimiz hantal ve yavaş kargo şirketleriyle çalışmak yerine esnaf kurye modeli işleten aracı şirketlerle çalışmayı tercih ediyorlar.
Bu şirketler fazla bir sermaye yatırmadan büyüyorlar. Çünkü arabayı, minibüsü ya da motosikleti bile kuryenin kendisi alıyor. Başka bütün ekstra harcamaları kuryenin kendisi yapmak zorunda kalıyor. Uber ve AirBnB de bu formda büyüdü. AirBnB dünyanın en büyük konaklama şirketi fakat tek bir dairesi ya da oteli yok. Marjinal maliyeti sıfıra yakın olan bir hizmet için iki taraftan da inhisar kurulları alarak büyüyorlar.”
KAZALARA DAVETİYE…
Bu modelde ayrıyeten emekçiler çalışmadıkları yahut kendine tatil olarak ayırdığı günlerde para kazanamıyor. Buna hastalık, bayram, resmi tatil günleri de dahil. Çalışanlar birden fazla vakit kredi ile aldıysa araçların masraflarını yahut gündelik muhtaçlıklarını karşılamak için uzun saatler boyunca çalışıyor.
Bu çalışanlar iş kanununa tabi olmadığı için yasal olarak çalışma saati ve gününe yönelik rastgele bir kısıtlama bulunmuyor. Yorgunluk, çok çalışma üzere durumlar tıpkı vakitte kazalara da davetiye çıkartabiliyor.
Ayrıyeten bu modelde çalışanların sabit bir karı da bulunmuyor. Çalışanlar kesim başı fiyat aldıkları için kimi aylar ağır iş alırken kimi aylar daha sakin olabilirken bu da karın sistemsiz olmasına sebep oluyor.
‘BAZI GELİRLER ASGARİ FİYATIN ALTINDA’
Bu sistemde başlarda, rekabet fazla değilken çalışanların yüksek gelir elde edebildiğini lakin piyasanın şişip rekabetin artmasından sonra ortalama gig bölümlerdeki birtakım personel gelirlerinin asgari fiyatın altına düştüğünü belirten Aba, “Yüksek olduğu düşünülen gelirleri de brüt fiyat üzere düşünmek lazım. Çünkü siz sigorta primlerini, gelir ve damga vergisini kendiniz ödemek durumundasınız. Benziniydi, elbisesiydi, kaskıydı, kaskosuydu, trafik cezasıydı, muhasebecisiydi derken elinizde kuş kadar bir para kalıyor. Büyük kazalar yapanlar seneyi ekside tamamlayabiliyorlar” dedi.
Aba, “Şirket esnaf kuryelerin ömür standartlarıyla hiç ilgilenmiyor. Bir kurye hasta olur da 10 gün işe gelmezse çabucak münasebetini kesiyorlar; nasıl olsa tıpkı kurallarda çalışmaya hazır milyonlarca işsiz genç var” değerlendirmesinde bulundu.
‘İNSANLARIN ÇARESİZLİĞİNİ KULLANIYORLAR’
Aba son olarak şirketlerin yüksek işsizlikten istifade ettiğini belirterek bu modelde düzgünleştirme yapılması gerektiğini savundu. Aba şöyle dedi:
“Konvansiyonel kargo modelinde iyileştirmeler yapılabilir, yapılmalı da. Yeni teknolojiler verimliliğin artırılması için kullanılabilir. Ama esnaf kurye modeli teknolojik bir inovasyonun ötesinde bir tertip tasarımı.
Bu model ile şirketlerin yüksek işsizlik oranından ve düşük alım gücünden istifade ederek kendi maliyetlerini dışsallaştırmasına yarıyor. Kim esnaf kurye olur? İnsani şartlarda çalışıp nizamlı bir maaş elde edebileceği bir iş bulamayan şahıslar. İktisadın durumu ortada. Bugün 8 milyon işsizin değerli bir kısmı potansiyel esnaf kurye. Sistem insanların çaresizliklerini kullanarak sömürüyü artırıyor. Dayanılmaz bir toplumsal yozlaşma ve yabancılaşma…”
Kaynak: Sözcü
