“Walter Elias 5 Aralık 1901 tarihinde, Amerika Chicago eyaletinde dünyaya geldi. Ailesinin ekonomik durumunun çok makûs olmasından ve babasının hasta olup çalışamamasından ötürü Walter daima çalışmak ve para kazanmak zorundaydı. Her gün hava aydınlanmadan meskenden ayrılıyor ve kapı kapı dolaşarak gazete satmaya çalışıyordu. Bu kadar ağır bir çalışma temposu sebebiyle eğitimine orta vermek zorunda kalmıştı lakin buna karşın kazandığı para hiçbir şeye kâfi olmuyordu. Tüm bu zorlukların akabinde babasının kaybı ile Walter derinden sarsıldı. Zira kâfi para kazanamadığı için babasının vefatından kendini sorumlu tutuyordu. Hayatın getirdiği bu zorluklar içinde Walter’ın en büyük zevki ise kitap okumaktı. Kazandığı paradan zar sıkıntı bir ölçü ayırarak kendine ender de olsa kitaplar alıyordu.
Walter bir gün yeniden elindeki az ölçü parayla kitapçıdan bir kitap aldı. Aldığı kitabın ortasında “Kansas City Sanat Enstitüsü sizi fiyatsız kurslara çağırıyor” yazan bir reklam kâğıdı Walter’ın dikkatini çekmişti ve kursa yazılmaya karar verdi. Yarım bıraktığı eğitim nedeniyle mesleği olmayan Walter bu sayede bir mesleğinin olabileceğini düşünüyordu. Walter başladığı bu kurs sayesinde çizim yapmayı öğrenmişti ve birtakım ajanslara çizimlerini göndererek az da olsa para kazanıyordu ancak hayal ettiği yararı sağlayamıyordu. Yaşadığı aksilikler ve hayal kırıklıklarına karşın Walter yılmadan çizim yapmaya devam ediyordu. Bir gün yeniden çizim yaptığı esnada odada bir tıkırtı sesi duydu. Küçük bir fare tahta yer üzerinde hareket ediyordu, Walter bu fareyi izlemeye ve beslemeye başladı. Bir müddet sonra bu ikisi ortasında bir arkadaşlık olmuştu. Walter bu şirin küçük arkadaşını o kadar çok sevmiş ve alışmıştı ki onu çizmeye karar verdi. İşte bu çizim Walter Elias Disney’in hayatını değiştirmişti. Walt Disney, kuvvetli hayat uğraşının bir anında gerçek vakitte, gerçek yerde ve hakikat işle uğraşıyordu. Bu sayede Mickey Mouse’u yaratabilmiş ve 15 Aralık 1966 yılında vefat ettiğinde arkasında devasa bir medya şirketi bırakabilmişti.”
Hipokrates fırsatı tanımlarken şöyle demiştir: “Zaman, içinde fırsatın bulunduğu şey; fırsat da içinde çok fazla vaktin bulunmadığı şeydir.” Vakit hem bildiğimiz hem de bir o kadar bilmediğimiz bir mevzudur. Antik Yunan’da vakit kavramı iki farklı formda kullanılmaktaydı. Bunlardan bir tanesi Kronos bir başkası ise Kairos’tu. Kronos, kronolojik vakti tabir ederken Kairos, kairolojik vakti söz etmekteydi. Kronolojik vakitte beşerler yatma vakti geldiği için yatar yahut yemek vakti geldiği için yemek yer. Lakin kairolojik vakitte beşerler yorgun olduğu için yahut uykusu geldiği için uyur, yemek yemek istediği için yemek yer. Kısaca; saatin ölçtüğü vakit Kronos, algılanan vakit ise Kairos’tur. Antik Yunan’da her iki vakit kavramı da değerliyken çağdaş vakit Kronos’u Kairos’tan üstün kabul etmektedir.
Kairos birebir vakitte Mitolojideki Fırsat İlahıdır. Peşinden koşanlar onu yakalayamasın diye ayaklarında ve omuzlarında kanatları vardır, bir elinde bahtın ve imkânın ne kadar keskin olduğunu anlatmak için keskin bir bıçak taşır başka elinde ise terazi. Onunla karşılaşanların onu yakalayabilmesi için alnında bir tutam saçı vardır. Kairos’u fark edemeyenler sonradan onu gerisinden yakalamasın diye başının art tarafı traşlıdır. Kairos geçmişi yansıtmaz yahut geleceği tasavvur etmez, Kairos şu andaki en güzel anı yansıtır. Bu özelliklerinden ötürü gerisinden koşarak Kairos’a yetişemez ve onu yakalayamazsınız. Yapabileceğiniz tek şey hazır olmanızdır. Hazır olmalısınız ki; Kairos karşınıza çıktığı vakit onu tanıyıp bir tutam saçından yakalayabilesiniz. Ezop “uygun zaman” manasına gelen Kairos’u tanımlarken bir defa kaçırdıktan sonra onu Zeus’un bile yakalayamayacağını söylemiştir.
1914 yılında Avustralyalı ekonomist Friedrich Von Wieser’de bir şeyin bedelinin yalnızca üstündeki fiyat etiketi tarafından belirlenmediğini söylemiştir. Wieser’ e nazaran; bir şeyin asıl bedeli onu elde etmek için vazgeçilen öbür alternatif fırsatlar tarafından belirlenmektedir ve beşerler kendileri için en uygun tercihi seçtiklerini düşünseler bile seçmedikleri yahut kaçırdıkları öbür fırsat bir maliyete sebep verir. İşte vazgeçilen ikinci en güzel kararın ortaya çıkardığı maliyete iktisatta Fırsat Maliyeti ismi verilmektedir.
Fırsat Maliyetlerinin çok fazla olduğu yerlerden birisi de sermaye piyasalarıdır. Yatırımcılar piyasada süreç yaparken iki çeşit kaygı ile savaşırlar. Bunlardan birincisi Fear of Missing Out (FOMO)’tur. Fırsatları kaçırma korkusu olarak bilinmektedir ve çoklukla yatırımcılar süreç yapmadığı vakit ortaya çıkar. Yatırımcılarda düşündükleri ancak süreç yapmadıkları ya da yapamadıkları yatırım araçlarının yükseleceğinin düşünülmesine neden olur bu yüzden de yatırımcı her hangi bir süreç yapmadığı için ziyan edeceğini düşünerek FOMO korkusuna kapılır. İkinci kaygı çeşidi ise Fear of Being Invested (FOBI)’dir. Yatırım yapma korkusu olarak bilinmektedir ve yatırımcılarda süreç yaptıktan sonra ortaya çıkar. Bu sefer yatırımcı piyasadaki süreçlerin, aldığı konumun bilakis hareket edeceğini ve bu bilakis hareketten ötürü piyasada sermayesini kaybedeceğinin korkusunu yaşar. Her iki dehşet çeşidi de yatırımcının yatırımları için eşit derece tehlikelidir. Zira her iki dehşet birbirini tetikleyerek yatırımcıyı bir sarmalın içine sürükler. FOMO korkusu yaşamaya başlayan bir yatırımcı, tahlil değerlendirmelerini ve haberleri dikkate almadan, gerekli planlamalarını yapmadan piyasada bir durum açmaya karar verir. Lakin açtığı konumda bilakis bir hareketlenme olduğunda bir planı olmayan yatırımcının FOMO korkusu FOBI korkusuna dönüşür ve açtığı konumu panik ile kapatır. Konumları kapattıktan sonra şayet yatırımcı birebir yatırım aracını takip etmeye devam ediyorsa kısa mühlet sonra tekrardan FOMO korkusu başlar. Bu dehşetler geçtikten sonra ise yatırımcının portföyünde hem konum ziyanları hem de komite ziyanları kalmış olur.
Pay senetlerinin yahut piyasanın süratli hareketleri tüm tahlilleri gölgelediğinde yatırımcıda FOMO yahut FOBI ortaya çıkmaktadır. Bundan ötürü da yatırımcılar keskin yükselişlerin ve düşüşlerin olduğu ortamlarda fiyat hareketine katılma isteğine mahzur olamayabilir. Şayet yatırımcı başarılı bir yatırım yapmak istiyorsa piyasada kendine hakim bir davranış sergilemesi gerektiğini unutmaması gerekir. Zira piyasada gerçek davranış yatırımın en kritik bileşenini oluşturmaktadır. Yatırımcı her şeyin olağan ve istenildiği üzere gittiği anlarda kendisinin disiplinli olduğunu düşünebilir, lakin gerçek disiplinini ölçebilmesi için piyasa taban ve zirve noktalarındayken yaptığı davranışlara bakması gerekmektedir. Şayet piyasada herkes kazandığı paralardan bahsetmeye başladıysa orada yatırımcının “fırsatı kaçırıyorum korkusu (FOMO)” yerine “yatırım yapma korkusu (FOBI)” yaşaması gerekmektedir.
Elbette ki çok fazla seçeneğin olduğu piyasalarda birtakım fırsatlar kaçacaktır. Kaçan fırsatlardan ötürü pişmanlık duymak ise insan tabiatında olan bir şeydir. Fakat sadece pişmanlık duymamak yahut portföyüm hareketsiz kalmasın demek için günün trend yatırımında süreç yapmak yeni pişmanlıklar yaratabilir. Unutulmamalıdır ki seçeneklere olan takıntılar insanları kör edip asıl fırsatın kaçmasına neden olabilir. Bir şey seçmemekte bir seçim ve bir harekettir. Hakikat yerde bekleyerek ve yanlışsız vakitte hareket ederek Kairos’u bir tutam saçından yakalamak borsada da mümkündür. Karar verilmesi gereken şudur; Kronos üzere insanlara dışsal ve gereksinimlere soyut olarak belirlenmiş “zorunluluklara” mı uyulacak, yoksa bireyler temeli piyasa dinamiklerinin gerçeklerine dayanan kendi gereksinimlerine nazaran mi konumlarını yaratacak.
Walt Disney her sabah erkenden kalkıyor, para kazanmak için yapması gereken işler neyse onları yapıyordu. Bu sürecin hepsinde Kronos onunla birlikteydi. Lakin reklam ilanı ile karşılaştığı vakit Disney, Kairos’u alnındaki bir tutam saçından yakaladı. Walt Disney demiştir ki; “Nuh, gemisini yapmaya başladığında daha yağmur bile yağmıyordu.” Bu yüzden yaptığı çizimlerde birinci başta istediği başarıyı elde edememiş olsa bile gerçek anı kaçırmamak için çalışmaya devam ediyordu. Vakit Disney’i yanıltmadı, Kairos tekrar geldiğinde Disney gerçek vakitte, yanlışsız yerde ve hakikat işle uğraşıyordu. Kronos günümüzde Kairos’tan üstün görülebilir lakin her gün birebir halde süreç yapma alışkanlığının olması ya da portföyünüzün boş kalmaması için yapılan süreçler asıl fırsatın ne olduğunu gölgeleyebilir. Bu yüzden süreçlerinizi yaparken Kronos kadar, hakikat vakitte hakikat süreç yapabilmek için Kairos’tan da yardım almanız gerekmektedir.
“Kaybedilen en değerli eşyanın, servetin, her türlü dünya saadetinin acısı vakitle unutuluyor da kaçırılan fırsatlar asla akıldan çıkmıyor ve her hatırlanışta insanın içini sızlatıyor. Bunun sebebi herhalde ‘bu bu türlü olmayabilirdi’ kanısı, yoksa insan mukadder telakki ettiği şeyleri kabule her vakit hazır. “ Sabahattin Ali
Cemre Yoldaş
Kaynaklar:
Fink, W. “Kairos as a Figuration of Time” Case Study
#behaviouralfinance #behaviouraleconomy #davranıssalfinans #davranışsalfinans #davranissalekonomi #davranışsalekonom #economy #finance #stockmarket #trade #stock #investing #investment #yatırım #borsa #bist100 #bist #ekonomi #finans #viop #dolar #döviz #altın #money #5148123 #817219438 #para #hisse #hissessenetleri #nöroekonomi #nörofinans #ekonomiyazilari #ekonomiyazıları #cemreyoldas #borsada #bir #tutam #fırsat
Bankacılık dalının faalleri 6,1 trilyon lira oldu
İşletmelerde Covid-19 anketi: Kronik ciro ve istihdam kaybı var
