Edirne’deki Süleyman Paşa Camisi’nde, Osmanlı duvar resimlerinde yaş sıva üstüne meydana getirilen resimlerin varlığı ilk defa yöntem olarak kanıtlandı.
Osmanlı duvar resimlerinde fresko görsel yöntemi kullanıldı mı? Hangi Osmanlı yapısında fresko görsel tekniğini görebiliriz?
Osmanlı döneminde dini ve sivil yapılarda bulunan duvar resimleri genelde kuru sıva üstüne yapılmışlardı. En hoş örneklerini Osmanlı saray ve camilerinde gördüğümüz duvar resimleri, dekoratif nitelikte olup “kalem işi” olarak adlandırılıyor. Hatta kaynaklarda tutkallı boyalar ile yapıldıklarından laf ediliyor.
(İlgili: Bilecik’te Bulunan Şamanik Osmanlı Türbesi Hakkında Her Şey)
Bu malumat genelde kuru sıva üstüne (sekko) yapıldıklarını gösterir fakat birtakım kaynaklarda Selçuklu döneminde ve Osmanlı’nın erken dönemlerinde yaş sıva üstüne (fresko) görsel yapıldığı bilgisi bulunuyor.
Sonraları fresko yöntemi terk edilmiş ya da tercih edilmemiş olabilir. Sanat ve zanaat işlerinin eskiden usta-çırak eğitimi ile sürdürüldüğünü biliyoruz. Fresko görsel icra etmeyen usta, çırağına da öğretemez. Böylece unutulmuş olmalı…
Yakın zamanda Osmanlı döneminde yaş sıva üstüne fresko yöntemi ile yapılma kalem işini örneklerini çözümleme eden bir yazı yayınlandı.
Makale, Edirne’de Tunca nehri kıyısında konuşlanan Süleyman Paşa Camisi’nde 2019 senesinde belirleme edilen duvar resmi parçalarının analitik ve mikroskobik olarak incelemelerini içeriyor.
Adına düzenlenmiş vakfiyeye göre caminin inşa zamanı 1493 olarak kabul ediliyor. Cami, kare planlı, tek kubbeli ve tromp geçişli. Kubbede, tromplarda, mihrap üstünde ve pencere üstlerinde barok üslupta kalem işleri bulunuyor. Mihrap üstünde boya ile yapılma yazıda hicri 1315 (M1898) zamanı okunuyor. Bu tarih, Osmanlı-Rus savaşından (1877-78) sonra büyük ölçüde tahrip olduktan sonra onarımının yapılarak açılışının gerçekleştirildiği tarih. Günümüzde görülebilen barok süslemelerin de en geç 1898 tarihinde yapıldığı düşünülüyor.
Ancak yazının araştırma konusunu oluşturan duvar resmi parçaları barok üsluptan değişik ve niteliksiz yakın devre çimento onarımlarının sökülmesi sonra cami zemininde belirleme edildi. Olasılıkla 1750-1898 arası bir tarihte yapıldıkları düşünülüyor.
Bitkisel süslemelerin olduğu duvar resmi parçalarının üstünde sıva derhal hemen yaş iken ucu sivri bir çubuk ile yapıldığı kabul edilen görsel öncesi hazırlık çizimleri bulunuyor. Analitik çalışmalarda resmin üstüne yapıldığı sıvanın alçı-kireç-hayvan kılı-saman karışımı olduğu belirleme edildi.
Bu doğrultuda resimlerin, elementel analizler ve mikroskobik sahneler bağlamında, sıva derhal hemen yaş iken pigmentler su ile karıştırılıp yüzeye nüfuz ettirilerek yapıldığına düşünce getirildi. Zaten öteki analitik çalışmalarda, pigmentlerin yüzeye sabitlenmesi için yapışkanlık veren rastgele bir organik bağlayıcı izine rastlanmamış olması da yaş sıva üstüne yapıldıklarını destekliyor.
Muhtemelen sıva kurumadan derhal ilkin desenlerin yeri işaretlenmiş ve pigmentler su ile karıştırılarak ivedilikle dekoratif resimler yapılma olmalıydı.
İyi bir fresko görsel tekniğinin yapılabilmesi için kirecin kuruma aşamasında gerçekleşen kimyasal reaksiyonu ile (Ca(OH)2+CO2 →CaCO3+ H2O) pigmentlerin yüzeye tam anlamıyla sabitlenmesi gerekir. Ancak mevzubahis görsel parçalarının sıvaları alçı katkılı olmasından makalede yarı fresko (mezzo fresko) olarak adlandırıldı.
Sonuç olarak Osmanlı duvar resimlerinde yaş sıva üstüne (fresko) meydana getirilen resimlerin varlığı ilk defa yöntem olarak kanıtlandı. Ancak bu tarz şeyleri mevcut yapı içinde yerinde görmek olası değil. Çünkü sıva parçalar durumunda ilaveten korunmuş.
Kim bilir? Belki de ileriki çalışmalarda maharetli duvar ressamlarının daha nice eserleri ortaya çıkacak.
Makale: Yetiş, E., Eroğlu, M., Eskici, B., Gür, M., Deniz, K., & Kadıoğlu, Y. K. (2022). Investigations of Painting Techniques: Edirne Süleyman Pasha Mosque Wall Paintings. Studies in Conservation, 1-14.
